مراسم سوگواری و عزاداری سیدالشهدا (ع) در سراسراین سرزمین در قالب آیین‌های مختلف باشکوه، جذاب و معنوی برگزار می‌شود که هرکدام از آنها با بیان وقایع تاسوعا و عاشورا، بازسازی مصائب شهادت امام حسین (ع) و اسارت اهل‌بیتش مخاطبان زیادی را متوجه خود می‌کنند که این مهم تابع آداب ورسوم خاصی است که از گذشته‌های دور بر جا مانده است. با فرارسیدن تاسوعا و عاشورایی که تمام آسمان و زمین را داغدار می‌کند، مراسم ویژه‌ای در مناطق مختلف ایران برگزار می‌شود که نهایتا همه آنها به یک حقیقت، آن هم پیروزی خون بر شمشیر ختم می‌شود.
تعزیه سیار اراک
تعزیه سیار اراک یکی از آیین‌های نمایشی سوگواری است که درطول ۱۱ روز اول ماه محرم در بازار سرپوشیده اراک اجرا می‌شده و قدمت این آیین به زمان تأسیس این شهر یعنی بیش از ۲۰۰ سال قبل برمی‌گردد. این آیین با شرکت ۲۵ گروه تعزیه‌خوان در مجموعه تاریخی بازار اراک با شور فراوان و به‌صورت خودجوش با همت مردم و پیشکسوتان هیأت‌های مذهبی اجرا می‌شود. حرکت کاروان غم و شبیه‌خوانی با حضور هیأت‌های قدیمی اراک از برنامه‌های این آیین سنتی به‌شمار می‌رود که در گذشته‌های دور توسط هیأت‌ها و گروه‌های تعزیه دو محله بزرگ اراک یعنی قلعه و حصار اجرا می‌شد. تعزیه سیار اراک همراه با یک آیین عاشورایی دیگر در فهرست آثار ملی کشور تحت عنوان میراث معنوی استان مرکزی به ثبت رسیده است. در این آیین دو گروه تعزیه‌خوان از دو بافت جمعیتی مجزا در محله‌های اصلی شهر وارد بازار می‌شدند و برای آن‌که صدای گروه اول مزاحم گروه بعدی نشود فاصله بین مراسم با چندین پرچم و چلچراغ مجزا می‌شد. تعزیه سیار تا سال ۱۳۴۲ خورشیدی به‌طور جدی در اراک برگزار می‌شد، اما پس از آن به علت جلوگیری از عزاداری‌های محرم و شرایط سیاسی وقت حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ دوباره از سر گرفته شد، اما باز متوقف شد و در سال‌های اخیر هم تلاش‌هایی برای اجرای آن صورت گرفته است. در اجرای تعزیه سیار، نخست نقاره‌زنان و شتر‌ها وارد بازار می‌شوند، پس ازآن گروه سینه‌زنان ودرادامه هم شبیه‌خوانان می‌آیند و طول بازار را طی می‌کنند.
منبرکشی؛ رسمی عاشورایی
مراسم منبرکشی از جمله مراسم ایام محرم است که در محله‌های قدیمی شهرستان ساری اجرا می‌شود و کسانی که خادمان منبر هستند و نسل به نسل منبر را نگهداری می‌کنند، چند روز قبل از اجرای مراسم، منبر را بیرون آورده و یک پارچه سبز روی آن می‌اندازند و در روز تاسوعا از اذان صبح خادمان منبر مشغول پخت برنج نذری می‌شوند که این برنج به‌عنوان تبرک به عزاداران داده می‌شود. در مراسم منبرکشی گروه زنان به پای منبر‌ها رفته و با ذکر صلوات از زیر منبر رد می‌شوند و پارچه سبزی به‌عنوان دخیل برای ادای نذرشان به منبر گره می‌زنند و شمع را داخل تشت پر از گل که روی منبر قرار دارد روشن می‌کنند، آنگاه اگر نذری داشته باشند که شامل خرما، شربت یا مبلغی پول می‌شود، به خادم منبر می‌دهند تا حاجت آنها برآورده شود. شمسعلی ترک از پیرغلامان حسینی با اشاره به سنت دیرینه مراسم منبرکشی می‌گوید: این مراسم تا پاسی از نیمه‌شب ادامه دارد و اهالی معتقدند زیارت منبر و عبور از زیر آن یک‌سال سلامتی خانواده را تأمین می‌کند و در گذشته برخی افراد برای گرفتن حاجت پابرهنه برای روشن کردن شمع به پای منبر می‌رفتند و عده‌ای نیز سر یا شانه خود را گل مالی می‌کردند و در ساری رسم بر این بود که شمع بلندی را به پای منبر آورده و روشن می‌کردند، اما امروزه این رسم از بین رفته است.
چلچلا، ارادت تکیه‌ها
شهرستان مجن در نزدیکی شاهرود واقع در استان سمنان به‌عنوان برگزارکننده برخی مراسم ویژه عاشورایی مطرح است. برگزاری آیین قدیمی چلچلا در این شهرستان از شب سوم ماه محرم و همزمان با غروب آفتاب، در دو تکیه بزرگ مجن آغاز می‌شود و تا شب دهم محرم ادامه می‌یابد. آیینی که در فهرست میراث معنوی کشور نیز ثبت شده است. دم‌دمای غروب، در تکیه پایین، ابتدا فراشان تکیه را آب و جارو می‌کنند و پس از آن فضای تکیه را با جاجیم و چادر شب فرش کرده و چهل پایه چراغ شمعدان را برای برگزاری مراسم در محل می‌چینند. خادمان در تکیه مقابل و رو به جمعیت حاضر می‌ایستند و متولی تکیه یا به اصطلاح محلی‌ها بابای تکیه، با لحنی دلنشین دعا می‌خواند. زنان و دختران روی پشت‌بام‌های پلکانی اطراف تکیه، مراسم را تماشا می‌کنند. در این آیین پس از ذکر صلوات، بخش‌هایی از زیارت عاشورا خوانده می‌شود و سپس برای سلامت و فرج امام زمان (عج) دعا می‌کنند و حضار با «آمین» پاسخ می‌گویند. در حین اجرای مراسم، مردم نذورات خود را روی سفره‌های کرباسی قرار می‌دهند و برای تبرک از خادمان بسته کوچکی از نبات می‌گیرند. در پایان مراسم، بعد از دعا برای شفای بیماران و ذکر فاتحه، چراغ‌ها را دست‌به‌دست می‌کنند، می‌بوسند و می‌چرخانند و سپس نماز مغرب را اقامه می‌کنند.
چک چکو، سنگ‌زنی فارسی‌ها
چک‌چکو در استهبان فارس و بعضی شهر‌های دیگر استان و حتی سایر مناطق ایران برگزار می‌شود. مردم استهبان در میدان اصلی شهر حلقه می‌زنند و با حرکاتی هماهنگ به‌صورت دوار حرکت می‌کنند و دو قطعه سنگ یا چوب را با ریتمی مشخص به یکدیگر می‌کوبند. در همین حین مرثیه‌خوان هم نوحه‌خوانی می‌کند. پیشینه آیین چک‌چکو به بعد از حادثه عاشورا بازمی‌گردد که پس از شهادت امام حسین (ع) لشکریان یزید با اسب‌هایشان بر جنازه شهدای کربلا تاختند و این آیین واکنشی به سم‌کوبی اسبان اشقیا بر پیکر شهدای کربلاست. هنگام مرثیه‌خوانی و با اشاره نوحه‌خوان، عزاداران به جای سینه‌زدن، سنگ‌ها را در دودست بالا می‌برند و در بالای سر، آنها را به‌هم می‌زنند و همزمان با ریتم نوحه، خم شده و دوباره سنگ‌ها را به یکدیگر می‌زنند، سپس به صورت هماهنگ یک گام به جلو و یک گام به عقب برمی‌دارند و دم یا بیت اول نوحه را تکرار می‌کنند. این آیین که قدمتی ۲۰۰ساله دارد در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است.
حسن حسین گویان گالیکش
اهالی فارسیان گالیکش در استان گلستان هرساله در روز‌های پایانی دهه اول محرم بعد از برگزاری مراسم علم‌گردانی و زنجیرزنی در سطح روستا و میدان الغدیر شهر گالیکش، آیین سنتی و کهن معروف به «حسن، حسین» که از پدرانشان به یادگار مانده را اجرا می‌کنند و از پیر تا جوان با تشکیل دستهای دایره‌ای‌شکل دور علمی با نماد دست حضرت ابوالفضل (ع) بر سر آن و پوشیده با پارچه سیاه و روسری‌های رنگارنگ به سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌پردازند. مردم این روستا در روز‌های تاسوعا و عاشورای حسینی آخرین برنامه مراسم عزاداری خود را به اجرای آیین «حسن، حسین» اختصاص می‌دهند و با تشکیل جمعی دایره‌ای شکل دستهای چپ به کمر یکدیگر و دستهای راست به بالا دور علم امام‌حسین (ع) با حرکت دادن همزمان پا‌های خود سینه‌زنی می‌کنند و یک نفر صحنه‌گردان می‌گوید «حسن» و بقیه ندای «حسین» سرمی‌دهند. مداحی که به‌عنوان میدان‌دار در کنار علم ایستاده شعر‌هایی با مضمون «حسین آقام وای- یا امام‌حسین آقام وای، حسن حسین ما چه شد، در شهر کوفه کشته شد» را در کنار سایر اشعار فریاد می‌زند و عزاداران مدام تکرار می‌کنند و به مرور روند سینه‌زنی و مداحی تندتر می‌شود و مراسم شور حسینی بیشتری پیدا می‌کند.
کرمانی‌ها و «چهل منبرو»
مردم استان کرمان با دارا بودن پیشینه مذهبی از گذشته‌های دور با فرا رسیدن ماه محرم به‌ویژه روز‌های تاسوعا و عاشورا با آداب و رسوم خاصی خاطره سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) و یاران باوفایش را زنده می‌کردند. در برخی از شهر‌ها و مناطق استان کرمان مانند بم در گذشته‌ای نه‌چندان دور مردم در عصر تاسوعا پای برهنه از امامزاده‌ای به امامزاده دیگر و از زیارتگاهی به زیارتگاه دیگر می‌رفتند و در آنجا شمع روشن می‌کردند. این عمل را به اصطلاح «چهل منبرو» می‌گفتند. روز دهم محرم که مصادف با روز عاشوراست غالبا مداحان هیأت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی سعی می‌کنند نوحه‌ای در وصف این روز تهیه و ارائه کنند. در برخی از روستا‌ها و بخش‌های کرمان از جمله زنگی‌آباد، چترود و جوپار در روز عاشورا اقدام به شبیه‌گردانی می‌کنند. در این روز تعدادی از جوان‌های فعال با ملبس‌شدن به لباس‌های مشابه لباس‌های خاندان اهل بیت (ع) و لباس‌های سربازان ابن‌سعد و نامگذاری بعضی از افراد به‌عنوان شمربن ذی‌الجوشن، ابن‌سعد، حرمله، حر‌بن ریاحی، علی‌اکبر، قاسم‌بن‌الحسن، ابوالفضل‌العباس، امام‌حسین و سایر کسانی که درواقعه کربلا نقش‌هایی داشته‌اند وتدارک وسایل از قبیل خیمه وخرگاه واسب سپاه، گهواره علی‌اصغر و اسب زخمی منظره‌ای از واقعه وحوادث کربلا رامجسم می‌سازند تا بدین وسیله افکار نظاره‌گران رامتوجه آن ایام سخت ودشوار کنند.
منبع: روزنامه جام جم
